ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ 

ΓΛΩΣΣΑ-ΕΚΦΡΑΣΗ

ΤΗΣ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

(1)

1     -  Η λέξη «γλώσσα» στα ελληνικά είναι πολύσημη, δηλαδή την χρησιμοποιούμε για να σημάνουμε πολλά πράγματα, πολλές έννοιες. Π.χ.

·         Η ελληνική είναι δύσκολη γλώσσα

·         Μιλάς ξένες γλώσσες;

·         Δάγκωσε την γλώσσα του και την πλήγωσε

·         Η γλώσσα είναι ωραίο ψάρι, ελαφρύ, μαγειρεύεται με πολλούς τρόπους

·         Το ακρωτήρι του Άη Λια, στα δυτικά του νησιού, μια στενή, πετρώδης γλώσσα στεριάς που χάνεται στα κύματα…

·         Την μάλωσε γιατί έβγαλε γλώσσα στη μητέρα της

…….. (μπορείς να συνεχίσεις)

2      - Η λέξη «γλώσσα» δηλώνει τόσο την γλώσσα που μιλάμε (μιλάω την ελληνική γλώσσα, αγαπώ τα γαλλικά, έμαθα την ισπανική γλώσσα γιατί την χρειάζομαι στη δουλειά μου κτλ), όσο και την γλωσσική ικανότητα, την ιδιαίτερη δηλαδή εκείνη ικανότητα του ανθρώπου να επικοινωνεί με γλωσσικά σημεία

3    - Η γλώσσα είναι επικοινωνιακό εργαλείο, εργαλείο έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων. Οι άνθρωποι σκεπτόμαστε κυρίως με λέξεις και προτάσεις. Ο Πλάτωνας έλεγε πως η ομιλία είναι σκέψη που υλοποιήθηκε με ήχους και βγήκε απ’ τα χείλη μας, ενώ σκέψη είναι άηχος λόγος.                          

       Άραγε η γλώσσα είναι μόνο ένας κώδικας επικοινωνίας ή μήπως είναι και κάτι άλλο; Πριν απαντήσεις, ασχολήσου με τα "Θέματα για συζήτηση".

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Α.

Σκέψου και συζήτησε την άποψη: Η γλώσσα που μιλάμε οργανώνει  και ταξινομεί τον κόσμο γύρω μας. Άνθρωποι που μιλάνε διαφορετικές γλώσσες έχουν ένα διαφορετικό τρόπο να καταλαβαίνουν τον κόσμο»

               

                Β.

Μπορείς να φανταστείς μια γλώσσα που δεν έχει αριθμούς; Που δεν έχει λέξεις για τα χρώματα; Διάβασε το παρακάτω κείμενο και μετά να το συνδέσεις με την συζήτηση που κάναμε για το προηγούμενο θέμα.

               

Η γλώσσα «Πιραχά»

Στη ζούγκλα του Αμαζονίου, κατά μήκος του ποταμού Μαϊτσί της Βραζιλίας, ζει η απομονωμένη φυλή των ιθαγενών Πιραχά με πληθυσμό περίπου 400 άτομα και μιλούν την ομώνυμη γλώσσα Πιραχά.

 Η Πιραχά είναι η μοναδική επιζώσα απόγονος της διαλέκτου Μούρα καθώς οι υπόλοιπες εξαφανίστηκαν τους περασμένους αιώνες ή αντικαταστάθηκαν με την Πορτογαλική.   Σήμερα η γλώσσα Πιραχά έχει περίπου 280-350 ομιλητές αλλά δεν διατρέχει κίνδυνο μιας και η κοινότητα των Πιραχά έχει πολύ ισχυρούς δεσμούς.

Πρόκειται για γλώσσα στην οποία απουσιάζουν τα φωνήματα, οι αριθμοί, τα χρώματα. Υπάρχει η λέξη «χόι» για παράδειγμα, που πλησιάζει στον αριθμό ένα, αλλά μπορεί επίσης να σημαίνει «μικρό» ή μια μικρή ποσότητα, όπως δύο μικρά ψάρια. Αντικαθίστανται οι έννοιες των αριθμών με το «πολύ» ή «λίγο», με το «μικρό» ή «μεγάλο», ενώ για τα χρώματα υπάρχει η έννοια του «ανοιχτού» και του «σκούρου». Στη γλώσσα τους δεν υπάρχουν παρελθοντικοί χρόνοι ούτε μελλοντικοί, επειδή γι’ αυτούς όλα υπάρχουν στο παρόν. Δεν υπάρχει γραφή, ενώ δεν έχουν κανένα μύθο για τη δημιουργία του κόσμου.

 H γλώσσα τους είναι απλή. Στους άνδρες περιορίζεται σε οκτώ σύμφωνα και τρία φωνήεντα. Οι γυναίκες έχουν το μικρότερο αριθμό «ήχων ομιλίας» στον κόσμο, με μόλις επτά σύμφωνα και τρία φωνήεντα. Η γλώσσα τους μπορεί να «μιληθεί» μόνο «τραγουδιστά» ή «σφυριχτά». Οι μητέρες μαθαίνουν τη γλώσσα στα παιδιά τους τραγουδώντας τους. Οι προσωπικές αντωνυμίες είναι δανεισμένες από την γλώσσα Τούπι και μας είναι άγνωστο τί χρησιμοποιούσαν νωρίτερα. Χαρακτηριστικό είναι πως οι Πιραχά δεν μετρούν και τους είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουν την έννοια των αριθμών. Οι επιστήμονες θεωρούν πως τους είναι περιττοί εξ αιτίας του τρόπου ζωής που ακολουθούν.

4          -  Η γλώσσα είναι απέραντη. Μπορούμε να εκφράσουμε τα πάντα γλωσσικά. Ακόμα και κάτι που μας φαίνεται δύσκολο,  αν ψάξουμε, θα βρούμε τρόπο να το πούμε. Θα εφεύρουμε λέξεις και εκφράσεις για να το περιγράψουμε και να το κοινωνήσουμε. Όσο πιο πολύ πλουταίνει ο εννοιολογικός μας κόσμος, τόσο πλουταίνει και η γλώσσα μας (ως άτομα και ως λαοί).  Αλλά και το αντίθετο, όσο πιο πολύ πλουταίνουν οι γλωσσικές μας γνώσεις, τόσο περισσότερο ανοίγονται τα όρια του κόσμου μας.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Α.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το μυθιστόρημα  «Αναφορά στον Γκρέκο» του Νίκου Καζαντζάκη.  Μπορείς να το συσχετίσεις με το σημείο 4. ;

Κοντεύει να ξημερώσει η μέρα της Λαμπρής. Ο παπα-Καφάτος, μέσα στα βουνά της Κρήτης, τρέχει από χωριό σε χωριό κι ανασταίνει το Χριστό, γρήγορα γρήγορα, γιατί 'ναι πολλά τα χωριά και δεν έχουν παρά αυτό μονάχα παπά και πρέπει να κάμει Ανάσταση σε όλα πριν ξημερώσει.

Ανασκουμπωμένος, φορτωμένος τ' άμφιά του και το βαρύ ασημένιο Βαγγέλιο, σκαρφαλώνει μέσα στην άγια νύχτα στα κατσάβραχα, τρέχει αγκομαχώντας, φτάνει σ' ένα χωριό, ανασταίνει και χιμάει ξεγλωσσισμένος σ' άλλο χωριό.

Στο τελευταίο χωριουδάκι, σφηνωμένο μέσα στους βράχους, οι χωριανοί μαζεμένοι στην εκκλησούλα άναψαν τα καντήλια, κουβάλησαν από τη ρεματιά δάφνες και μερτιές και στόλισαν τα κονίσματα και την πόρτα· κρατούν σβητά τα κεριά τους και περιμένουν να 'ρθει ο Μέγας Λόγος ν' ανάψουν.

Και νά, μέσα στη σιγαλιά ακούστηκε χαλικισμός, σαν άλογο βιαστικό να σκαρφάλωνε την πλαγιά του βουνού και κυλούσαν οι πέτρες.

— Έρχεται! Έρχεται!

Όλοι πετάχτηκαν έξω· ρόδιζε πια η ανατολή, ο ουρανός γελούσε. Βαριά ανάσα ακούστηκε, τα τσοπανόσκυλα γάβγισαν χαρούμενα· κι ολομεμιάς, πίσω από ένα σγουρό πουρνάρι, ξεστηθωμένος, συνεπαρμένος από τους πολλούς Χριστούς που 'χε αναστήσει, πετάχτηκε μαύρος, απόκοντος, με ξέπλεκα μαλλιά, ο γερο-παπα-Καφάτος.

Τη στιγμή εκείνη πρόβαινε από το φρύδι του βουνού ο ήλιος· έδωκε ένα σάλτο ο παπάς, βρέθηκε ομπρός στους χωριανούς, άνοιξε τις αγκάλες:

— Χριστός ανέστακας, μωρέ παιδιά! φώναξε.

Η γνώριμη πολυτριμμένη λέξη: ανέστη του φάνηκε ξαφνικά μικρή, φτενή, μίζερη· δεν μπορούσε να χωρέσει τη Μεγάλη Αγγελία· πλάτυνε η λέξη, θέριεψε στα χείλια του παπά.

Λύγισαν οι γλωσσικοί νόμοι, έσπασαν ακολουθώντας τη φόρα της ψυχής, δημιουργήθηκαν νόμοι καινούριοι· και να, πρώτη φορά το πρωί εκείνο, ο γερο-Κρητικός, δημιουργώντας την καινούρια λέξη, ένιωθε πως αληθινά ανάσταινε, σε όλο του το μέγα μπόι, το Χριστό.

Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδόσεις Καζαντζάκη, σσ. 435-437

Β.

Πάλι από τον Καζαντζάκη το μικρό απόσπασμα που ακολουθεί, από το μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Σου φαίνεται να υπάρχει αντίφαση με όσα είπαμε παραπάνω για την απεραντοσύνη της γλώσσας;

«Αφεντικό, φώναξε, έχω πολλά να σου πω, άνθρωπο δεν αγάπησα σαν εσένα, έχω πολλά να σου,  μα δεν τα πάει η γλώσσα μου… Θα τα χορέψω το λοιπόν!»

Γ.  Η ιστορία μιας λέξης

Διάλεξε μια λέξη και ψάξε την ετυμολογία και την ιστορία της. Έπειτα δες ποια ανάγκη κάλυψε δημιουργία της. Σκέψου έπειτα γιατί κάποιες λέξεις χάνονται και ξεχνιούνται; 

5.       Η γλώσσα είναι πολύμορφη. Χρησιμοποιούμε σε κάθε περίσταση τον κατάλληλο γλωσσικό τύπο, την κατάλληλη σύνταξη, που θα μας βοηθήσει να εκφράσουμε καλύτερα τη σκέψη μας και αυτό που θέλουμε να δώσουμε στο συνομιλητή μας να καταλάβει.  Ας πάρουμε ένα παράδειγμα

«Μου δίνεις μια χαρτοπετσέτα, σε παρακαλώ;»

«Δώσε μου το μολύβι σου».

«Μου έδωσε 30 ευρώ για τη γιορτή μου»

«Ο δολοφόνος παραδόθηκε»

«Τον κατέδωσε στην αστυνομία»

«Του επιδόθηκε το εξώδικο»

«Λίγη ησυχία παρακαλώ. Δίνω εξετάσεις»

(Παρατήρησε πώς το ρήμα «δίνω» αλλάζει φωνή, έγκλιση, γίνεται σύνθετο κτλ. για να αποδώσει κάθε φορά το νόημα που επιθυμούμε

6.       Η γλώσσα είναι παντοδύναμη.

Πώς καταλαβαίνεις την παραπάνω φράση;

ΓΡΑΠΤΗ ΑΣΚΗΣΗ

Η εικόνα που βλέπεις είναι έργο της Hanna Barzyc, μιας γερμανίδας στην καταγωγή καλλιτέχνιδας, που ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη, και η δουλειά της είναι κυρίως να εικονογραφεί εξώφυλλα μεγάλων περιοδικών. (Επειδή στη φωτοτυπία δεν μπορείς να δεις τα χρώματα, είναι άσπρο, μαύρο και το φόντο είναι σκούρο γαλάζιο). Γράψε τις σκέψεις και τα συναισθήματα που σου δημιουργεί  και δώσε ένα τίτλο.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ 1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΩΝ "ΑΡΧΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ"

Κεφάλαιο 1

Ξεκινώντας από την απορία

Ενότητα 1^η

 

1.       Τι είναι εκείνο που μας κάνει να πιστεύουμε ότι είναι δύσκολα τα φιλοσοφικά ερωτήματα;

1 α Ποια είναι η ιδιαιτερότητα του φιλοσοφικού ερωτήματος;

1 β Πού έγκειται η γοητεία του φιλοσοφικού ερωτήματος;

2.      Γιατί χαρακτηρίζουμε τα φιλοσοφικά ερωτήματα ως οριακά, θεμελιώδη ή έσχατα; 

3.      Κάποιοι θεωρούν τη φιλοσοφία ως σκέψη πάνω στη σκέψη και τις δυνατότητές της. Να εξηγήσετε και να σχολιάσετε την άποψη

4.      Να σχολιάσετε την άποψη του Καντ πως το ορθό είναι να μάθουμε να φιλοσοφούμε και όχι να μαθαίνουμε φιλοσοφικές θεωρίες;

4 α. Μπορούμε «να μάθουμε να φιλοσοφούμε» και τι πραγματικά σημαίνει αυτό;

5.      Πόσες έννοιες μπορεί να πάρει ο όρος «φιλοσοφία»; Να βρείτε, να καταγράψετε και να εξηγήσετε όσες περισσότερες χρήσεις του όρου «φιλοσοφία» μπορείτε.

6.      Ποιες συνέπειες έχει για τη φιλοσοφική δραστηριότητα και την προσέγγισή της από τον κοινό νου η υπερβολική χρήση μεταφορικών σημασιών του όρου «φιλοσοφία»;

7.      Να σχολιάσετε το απόσπασμα του Μούζιλ στην σ. 11 του βιβλίου σας

 

 

Ενότητα 2^η

8.      Γιατί είναι αναγκαία η διασάφηση εννοιών και όρων για τον φιλοσοφικό στοχασμό;

9.      Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια επιστημονική παρατήρηση, μια καθημερινή διαπίστωση και ένα φιλοσοφικό προβληματισμό;

10.  Να δώσετε μερικά παραδείγματα ώστε να γίνει κατανοητή η θέση «φιλοσοφική στάση είναι να απορεί κανείς ακόμα και για τα αυτονόητα πράγματα» .

11.  Πώς σχετίζεται η φιλοσοφία με την τέχνη και την επιστήμη;

12.  Ποια είναι η σχέση θεωρίας και πράξης;

13.  Να μελετήσετε το κείμενο του Th. Nagel(σ. 17) και να απαντήσετε στο ερώτημα: ποιες διαφορές διαπιστώνει ο φιλόσοφος ανάμεσα στο επιστημονικό και το φιλοσοφικό ερώτημα;

14.   Ποιο ερώτημα προκύπτει για τον φιλόσοφο από τα ερωτήματα των παρακάτω επιστημόνων

α. ιστορικός: τι συνέβη στην οικονομία της Γαλλίας τον 18^ο αι;

β. μαθηματικός: ποια είναι η σχέση μεταξύ των αριθμών 2,6, 18, 54, 156 κτλ;

γ. γιατρός: πώς επηρεάζει αυτή τοξίνη την λειτουργία της καρδιάς;

Ενότητα 3^η

15.   Ποιοι είναι οι βασικοί κλάδοι της φιλοσοφίας 

16.  [από την τράπεζα θεμάτων]:

Να επιλέξετε και να γράψετε την ορθή απάντηση για καθεμιά από τις

ακόλουθες ερωτήσεις:

Ι. Η μεταφυσική ως κλάδος της φιλοσοφίας έχει ως αντικείμενο:

α. τη βαθύτερη υφή της πραγματικότητας

β. τη γνώση και τη δυνατότητα απόκτησής της

γ. τις αρχές που πρέπει να ρυθμίζουν τις πράξεις μας

δ. τους κανόνες της ορθής σκέψης

 

 Η αξιολογία ως κλάδος της φιλοσοφίας έχει ως αντικείμενο:

α. τη βαθύτερη υφή της πραγματικότητας

β. τη γνώση και τη δυνατότητα απόκτησής της

γ. τις αρχές που πρέπει να ρυθμίζουν τις πράξεις μας

δ. τους κανόνες της ορθής σκέψης

 

Η λογική ως κλάδος της φιλοσοφίας έχει ως αντικείμενο:

α. τη βαθύτερη υφή της πραγματικότητας

β. τη γνώση και τη δυνατότητα απόκτησής της

γ. τις αρχές που πρέπει να ρυθμίζουν τις πράξεις μας

δ. τους κανόνες της ορθής σκέψης

 

17.   

να αντιστοιχίσετε τους φιλοσοφικούς κλάδους (στήλη Α) με τα δεδομένα της στήλης Β.

Α 1. Αισθητική 2. Λογική 3. Μεταφυσική 4. Γνωσιολογία 5. Ηθική

Β. α. Για τους περισσότερους φιλοσόφους αποτελεί κυρίως όργανο της ορθής νόησης. β. Ασχολείται με τη βαθύτερη υφή της πραγματικότητας. γ. Αναζητεί τις δυνατότητες, τις πηγές, τα είδη και τις μεθόδους απόκτησης της γνώσης. δ. Ασχολείται με τις αρχές που ρυθμίζουν τις πράξεις μας. ε. Ασχολείται ειδικότερα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αισθητικής εμπειρίας και την προέλευση της αισθητικής αξίας.

 

18.  Ποια η σχέση των όρων «πρακτική φιλοσοφία» και αξιολογία;

19.  Τι είναι το επιχείρημα και ποια η χρησιμότητά του; 

20.  Από τι αποτελείται ένα επιχείρημα; Πότε θεωρείται έγκυρο;

21.   Να ελέγξετε την εγκυρότητα του παρακάτω επιχειρήματος. Τι παρατηρείτε;

Οι μαθηματικοί είναι άνθρωποι

Ο Γιάννης είναι άνθρωπος

Άρα ο Γιάννης είναι μαθηματικός

.

22.  Ποια είναι η σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης;

23.  Γιατί η φιλοσοφία δεν έχει την γραμμική εξέλιξη που παρατηρείται στις επιστήμες;

24.  Η φιλοσοφική δραστηριότητα μπορεί να είναι απομονωμένη από την εξέλιξη των επιστημών;

25.  Να σκεφτείτε τη σχέση επιστήμης και  φιλοσοφίας και να απαντήσετε στο ερώτημα: η εξέλιξη της γλωσσολογίας από τον 19^ο αι. μέχρι σήμερα επηρέασε την φιλοσοφία;

26.  «Το 1900 ο Planck, για να ερμηνεύσει την ακτινοβολία που παράγει ένα θερμαινόμενο σώμα, εισήγαγε τη θεωρία των κβάντα φωτός, την οποία εφάρμοσε αργότερα ο Einstein, για να ερμηνεύσει το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο». Πώς και γιατί θα μπορούσε μια τέτοια ανακάλυψη στη φυσική να επηρεάσει την σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης;

27.  Σωστό ή λάθος; (σταχυολόγηση από Τράπεζα Θεμάτων)

                    i.            Η φιλοσοφία γυρνά και ξαναγυρνά σε ερωτήματα που παραμένουν «ανοικτά» και τα οποία επιχειρεί να προσεγγίσει με τρόπο διερευνητικό.

                   ii.            Η ηθική ασχολείται με τις αρχές που ρυθμίζουν τις πράξεις μας.  

                  iii.            Ένα επιχείρημα είναι έγκυρο, αν ισχύει ότι και οι προκείμενες είναι προτάσεις αληθείς και το συμπέρασμα συνάγεται αναγκαία από αυτές.  

                 iv.            Η μελέτη του παρελθόντος και των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που επικρατούν σε διάφορες ιστορικές στιγμές δεν προσφέρει τίποτε ιδιαίτερο στη φιλοσοφική έρευνα.

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

28.  Να παρουσιάσετε σε 1-2 παραγράφους την χρησιμότητα της φιλοσοφίας για ένα νέο άνθρωπο.

29.  Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει η φιλοσοφία στην ανάπτυξη της προσωπικότητας ενός ανθρώπου;

30.  Χρησιμεύει ο φιλοσοφικός στοχασμός στην ανάπτυξη των επιστημών;

ΕΝΟΤΗΤΑ 5^η

31.  Ποια είναι η σχέση φιλοσοφίας και ιστορίας;

32.  Επηρεάζεται η φιλοσοφική σκέψη από τον ιστορικό περίγυρο; Να δώσετε παραδείγματα που να αποδεικνύουν την άποψή σας.

33.  Είναι αναγκαίο να γνωρίζει κανείς την ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού για να φιλοσοφήσει;

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΦΥΛΟ

 

ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΟΡΦΩΣΗ

ΜΕΡΟΣ Γ΄

 

Ρέας Γαλανάκη

Ελένη ή ο Κανένας

(μυθιστόρημα)

 

 

Α. ΥΠΟΘΕΣΗ

Το μυθιστόρημα «Ελένη, ή ο Κανένας» στηρίζεται σε μια πραγματική ιστορία. Το νήμα έδωσε η ζωή της σπετσιώτισσας και πρώτης σπουδασμένης ελληνίδας ζωγράφου Ελένης Αλταμούρα – Μπούκουρα [1821-1900], που μεγάλωσε στην μετεπαναστατική Ελλάδα του 19ου αιώνα, κόρη καπετάνιου που υπήρξε ο πρώτος θεατρώνης της Αθήνας. Ζωή δραματική, άγνωστη ακόμη εν πολλοίς, έλκει πρόσφατα το ενδιαφέρον κομίζοντας νέα στοιχεία στα ήδη δεδομένα, ότι δηλαδή εκείνη, η Ελένη, ντύθηκε στην Ιταλία σαν άντρας προκειμένου να σπουδάσει, ότι ο έρωτος και ο γάμος της με το ζωγράφο επαναστάτη Σαβέριο Αλταμούρα γρήγορα διαλύθηκε, επέστρεψε στην Αθήνα και εργάστηκε, ότι πέθαναν τα δύο παιδιά που ανέθρεψε πάνω στη νιότη τους -μια κόρη κι ο περίφημος ζωγράφος Ιωάννης Αλταμούρας-, ότι κατόπιν έζησε έγκλειστη στις Σπέτσες ένα μακρόχρονο, μονήρη και σχεδόν μυστηριώδη βίο. Στο μυθιστόρημα συναιρούνται και διαλέγονται αδιάκοπα τα φώτα της γνώσης και η μαγεία, η λογική και η τρέλα, η αθωότητα και η ενοχή, ο χωρισμός και η συμφιλίωση, ο ανοιχτός ορίζοντας και ο εγκλεισμός, η καλλιτεχνική δημιουργία και η καταστροφή της, η ταυτότητα και η ματαιότητα της αναζήτησής της, η διαμόρφωση και η ασάφεια του εθνικού, η ύπαρξη και η κατάργηση του χρόνου, οι ζωντανοί και οι νεκροί.

(ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ)[1]

 

Β. ΕΓΡΑΨΕ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ

«Η Ρέα Γαλανάκη είναι μια ενδοσκοπική συγγραφέας με βαθείς προβληματισμούς, που τους εκφράζει με εξαιρετικά λεπτοδουλεμένη, μουσική γλώσσα, αν και ενίοτε ολισθαίνει προς τη φιλολογικότητα».

(Δ. Κούρτοβικ, Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς, Πατάκης, Αθήνα, 1995, σελ.52)

«Φαίνεται ότι ή έννοια της κυκλικής αφήγησης απασχολεί την πεζογράφο Ρέα Γαλανάκη ως δομικό στοιχείο, με προεκτάσεις στην τεχνική της αλλά και ακόμα περισσότερο, στην ίδια την οπτική της, μέσω της οποίας συντίθεται σ’ ένα προλογοτεχνικό στάδιο o μύθος ή η Ιστορία που θα υποστεί ακολούθως τη διαδικασία της δημιουργικής μετουσίωσης. Όμως, παράλληλα με αυτήν, άμεση συνάφεια παρουσιάζει στο έργο της η χρησιμοποίηση των ομόκεντρων κύκλων μέσα στους οποίους εντάσσονται οι συγγενείς περιπτώσεις των πεζών της […].
Στο έργο της Ρέας Γαλανάκη υπάρχει αφ’ ενός ο χρονικός τόπος, αφού και τα τρία πρόσφατα μυθιστορηματικά βιβλία της, Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (1989), Θα υπογράφω Λουί (1993) και Ελένη, ή ο Κανένας (1998), διαδραματίζονται στον 19ο αιώνα. Έναν αιώνα άκρως αντιφατικό, στο βαθμό που τα νοήματα της προόδου, της αυτογνωσίας, της εθνικής συγκρότησης ή ανασυγκρότησης, της τεχνολογικής εξέλιξης και της ραγδαίας αλλαγής των κοινωνικών ηθών, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, υπονομεύονταν στις ρίζες τους ταυτόχρονα από μια φυγόκεντρη τάση νοσταλγίας προς κάτι που υπήρξε και που εξασφάλιζε την ψυχική ενότητα του ανθρώπου με το περιβάλλον του […]»

(Αλέξης Ζήρας, “Η κυκλική αφήγηση στην πεζογραφία της Ρέας Γαλανάκη”, περιοδικό Νέο Επίπεδο, 30, 1998, σελ. 16-20)

«Η πρωτοτυπία της Γαλανάκη ουδόλως περιορίζεται στην αληθοφανή αναπαραγωγή του ιστορικού υλικού. Η πρωτοτυπία της συγγραφέως  έγκεινται στο ότι διαμοίραζε τολμηρά  τα προϊόντα της προσωπικής  ανασκαφής της, τα υλικά δηλαδή  του ατομικού βίου και της αντίστοιχης  κουλτούρας  που ανέθρεψαν τον ήρωα της, τα μοιράζει ξανά και ξανά  μπροστά στα μάτι του αναγνώστη ως δεινή χαρτοπαίκτρια , τα μοιράζει θέλω να πω σε αλλεπάλληλες εκδοχές και σκηνοθεσίες του  αλλότριου βίου».

(Άρης Μαραγκόπουλος, περιοδικό «ΣΗΜΕΙΟ» ( Κύπρος ) φθινόπωρο 2000)

       

 

Ελένη Μπούκουρη-Αλταμούρα,

Αυτοπροσωπογραφία  με στολή μοναχού

Γ.  ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

       « Ο χαρακτήρας του έργου είναι γυναικοκεντρικός, με σημείο αναφοράς το διχασμό, τη διπλή ταυτότητα, το διώνυμο πρόσωπο, που παλεύει απεγνωσμένα να συμφιλιώσει τα δύο μισά κομμάτια του εαυτού του και οδηγείται τελικά στην ήττα και στην τρέλα. Κυρίαρχο μοτίβο είναι αυτό της μεταμφίεσης, η οποία συνδέεται με την αναζήτηση της αλήθειας και δηλώνει την προσπάθεια απεγκλωβισμού από τα στενά, περιοριστικά όρια του φύλου. Έτσι, διαμορφώνεται μια νέα ταυτότητα στην ηρωίδα και εμφανίζεται μια νέα εικόνα, αποδεκτή όχι μόνο από τον εαυτό της αλλά και από τους άλλους. Η Ελένη είναι ένα σύμβολο της διαφορετικότητας και του στοιχείου του Άλλου μέσα στο Ίδιο. Προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην αρβανίτικη και την ελληνική καταγωγή της, το ορθόδοξο και το καθολικό δόγμα, την ιδιότητά της ως γυναίκας και μητέρας και τη ζωγραφική, που είναι πάντα η προτεραιότητά της».

 [ΠΗΓΗ:  http://3gym-nafpakt.ait.sch.gr/school/index.php?option=com_content&view=article&id=13:2010-04-14-10-20-49&catid=5:-2010&Itemid=6]

Στοιχεία αλλά και πίνακες της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα θα βρείτε : http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22784&subid=2&pubid=58416958

 

 

 Φωτογραφία της Ελένης Μπούκουρη Αλταμούρα

 

Ε. ΑΛΛΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ

Στη λογοτεχνία βρίσκουμε συχνά το θέμα της μεταμφίεσης, μέρος του οποίου αποτελεί η μεταμφίεση  προσώπου του ενός φύλου στο άλλο φύλο.

Παραδείγματα

1.      Μια ολόκληρη τραγωδία είχε αφιερώσει ο Ευριπίδης στον Αχιλλέα, που, μεταμορφωμένος σε κορίτσι, είχε κρυφτεί στο παλάτι του Λυκομήδη, στη Σκύρο, για να μην πάρει μέρος στον τρωικό πόλεμο, σύμφωνα με ένα μύθο («Σκύριοι», χαμένη τραγωδία, που έφτασαν ως εμάς αποσπάσματα).

2.      Στα «Εφεσιακά» ένα αρχαιοελληνικό μυθιστόρημα του 2^ου πΧ αι., η ηρωίδα του, η Θελξινόη, κόβει τα μαλλιά της και ντύνεται άντρας, για να μην παντρευτεί αυτόν που με το ζόρι της δίνουν οι δικοί της.

3.      Στη χριστιανική λογοτεχνία επίσης βρίσκουμε τέτοιες περιπτώσεις. Στις «Πράξεις Παύλου και Θέκλας», η Θέκλα μεταμφιέζεται σε άντρα για να κηρύξει ανενόχλητη το λόγο του Θεού.

Εικόνα της Θέκλας

 



4.      Στον Σαίξπηρ θα βρούμε πολλές περιπτώσεις γυναικών που ντύνονται άνδρες. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε:

-          «Οι δύο ευγενείς της Βερόνα» 

-          «Ο έμπορος της Βενετίας»,

-          «Όπως σας αρέσει»,

-          «Δωδεκάτη Νύχτα»

-           «Κυμπελίνος»

 

Γκραβούρα εμπνευσμένη

από το "Όπως σας αρέσει",

 άγνωστου καλλιτέχνη

 

5.      Στην «Πάπισσα Ιωάννα» του Ροΐδη έχουμε μια από τις ωραιότερες παγκοσμίως εκδοχές του μοτίβου με την Ιωάννα να ντύνεται καλόγερος και να ανεβαίνει ένα-ένα τα σκαλιά της ιεραρχίας της δυτικής εκκλησίας μέχρι σημείου να γίνει πάπας.

 

 

Η έκδοση της "Πάπισσας Ιωάννας"

από το ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

 

6.      Το θέμα απασχολεί και τους σύγχρονους συγγραφείς. Ανάμεσα στα πολλά πεζά και ποιήματα που το επεξεργάζονται , σημαντικό είναι το «Ορλάντο» της Βιρτζίνια Γουλφ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Το έργο της Γαλανάκη δραματοποιήθηκε και παίχτηκε στο θέατρο σκηνοθετημένο από τον Θέμη Μουμουλίδη  και με πρωταγωνίστρια της Αλεξάνδρα Σακελλαροπούλου. Στην παρακάτω ηλεκτρονική διεύθυνση μπορείτε να δείτε ένα ολιγόλεπτο απόσπασμα από την παράσταση https://www.youtube.com/watch?v=0JJmpvPDnsA

Ντοκιμαντέρ για τη ζωή της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα γύρισε η Κλεώνη Φλέσσα το 2010 με τίτλο «Ελενη Μπούκουρη Αλταμούρα: Η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος»

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Το θέμα της μεταμφίεσης

1.      α. Πάπισσα Ιωάννα (Bρεττανική ταινία του 1972, σε σκηνοθεσία του Μάικλ Άντερσον με την Λιβ Ούλμαν και τον Φράνκο Νέρο)

β. Πάπισσα Ιωάννα (Γερμανοβρετανική ταινία του 2009, σε σκηνοθεσία Σένκε Βόρτμαν με τους: Γιοχάνα Βόκαλεκ, Ντέιβιντ Γουέναμ, Τζον Γκούντμαν)

https://www.youtube.com/watch?v=Jm8SqZ0ytYM (με ελληνικούς υπότιτλους)

 

(Η "Πάπισσα Ιωάννα" θεατρικό έργο του Γιώργου Ρούσσου ανέβηκε το 1977 από την Τζένη Καρέζη. Η φωτογραφία από το πρόγραμμα της παράστασης:

 

2.      Yentl (αμερικάνικη ταινία του 1983, μιούζικαλ, σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί η  Μπάρμπρα Στρέιζαντ)

Μια εβραία κοπέλα στην Πολωνία των αρχών του 20^ου αι. ντύνεται άντρας για να πάει σε ένα εβραϊκό πανεπιστήμιο

Σκηνές από την ταινία έχουν αναρτηθεί στο You tube

3.      Το θέμα της μεταμφίεσης αγαπήθηκε πολύ και από τον ελληνικό κινηματογράφο, συνήθως όμως χρησιμοποιήθηκε σε φάρσες και χοντοκομμένα αστεία.  Σε μερικές ταινίες γυναίκες ντύνονται άντρες για να βρουν δουλειά ή να αποφύγουν ένα γάμο:

-          «Άντρας είμαι και το κέφι μου θα κάνω», 1960, με τη Βούλα Χαριλάου

-          «Αχ και να ‘μουν άντρας», 1966, με τη Μάρω Κοντού

-          «Η αρχόντισσα και ο αλήτης», 1968, με την Αλίκη Βουγιουκλάκη

Άλλες περιπτώσεις στον ελληνικό κινηματογράφο:   «Το Μαύρο Λιβάδι» σε σκηνοθεσία Βαρδή Μαρινάκη, με τους: Σοφία Γεωργοβασίλη, Χρήστο Πασσαλή, Δέσποινα Μπεμπεδέλη, Μαρία Πανουργιά. Εδώ έχουμε ένα νέο αγόρι που την περίοδο της τουρκοκρατίας η μητέρα του το ντύνει κορίτσι και το στέλνει σε μοναστήρι για να μην το κάνουν οι Τούρκοι γενίτσαρο (https://www.youtube.com/watch?v=YtjolmVy5JA )

 

ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΤΕ

1.      Γιατί η Ελένη Μπούκουρα καταφεύγει στην μεταμφίεση; Τι συνέπειες έχει κάτι τέτοιο στη ζωή της;

2.       Τι είναι αυτό, κατά τη γνώμη σας, που έκανε τη Ρέα Γαλανάκη να παρουσιάσει στο έργο της "Ελένη ή ο κανένας" τη ζωή της Ελένης Αλταμούρα-Μπούκουρα;

3.      Τι σηματοδοτεί το γεγονός ότι το μοτίβο της μεταμφίεσης –και ειδικά της γυναίκας σε άντρα- είναι τόσο συχνό στη λογοτεχνία από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας;

4.      Καλλιπάτειρα του Λορέντζου Μαβίλη

Αυστηρός νόμος απαγόρευε στις παντρεμένες γυναίκες να παρακολουθήσουν τους Ολυμπιακούς αγώνες. Τον παρέβη η Καλλιπάτειρα , που λαχταρούσε να δει το γιο της ν’ αγωνίζεται και γι’αυτό το λόγο μεταμφιέστηκε σε άντρα γυμναστή.

Aρχόντισσα Ροδίτισσα, πώς μπήκες;
Γυναίκες διώχνει μια συνήθεια αρχαία
εδώθε. - Έχω εν' ανίψι, τον Ευκλέα,
τρί' αδέρφια, γιο πατέρα ολυμπιονίκες·

να με αφήσετε πρέπει, Ελλανοδίκες,
κι εγώ να καμαρώσω μες στα ωραία
κορμιά, που για τ' αγρίλι του Ηρακλέα
παλεύουν, θιαμαστές ψυχές αντρίκιες.

Με τις άλλες γυναίκες δεν είμ' όμοια·
στον αιώνα το σόι μου θα φαντάζει
με της αντρειάς τα αμάραντα προνόμια.

Με μάλαμα γραμμένος το δοξάζει
σ' αστραφτερό κατεβατό μαρμάρου
ύμνος χρυσός τ' αθάνατου Πινδάρου!

Τι κοινά και ποιες διαφορές έχουν η Ελένη και η Καλλιπάτειρα;

ΕΚΔΗΛΩΣΗ
Στο τέλος της ενότητας παρουσιάζεται το ντοκιμαντέρ της Κλεώνης Φλέσσα και συζητείται από την τάξη.

---

[1] Η πρώτη Ελληνίδα που μπήκε στην Σχολή Καλών Τεχνών ήταν η Σοφία Λασκαρίδου. Το 1901 αγωνίστηκε να γίνει νόμος που επέτρεπε στις κοπέλες να φοιτούν. Ο νόμος ψηφίστηκε και έγινε η πρώτη γυναίκα που γράφτηκε και σπούδασε στη σχολή από τις 27 Οκτωβρίου 1903 έως τις 7 Ιουλίου 1907, με δασκάλους τον Κωνσταντίνο Βολανάκη, το Νικηφόρο Λύτρα και το Γεώργιο Ιακωβίδη